RANCHO

Puno ng pananabik pero parang may super typhoon sa dibdib, sa unang araw ng pagiging teacher.  Sa pagbaba ko ng jeep, bumungad sa akin ang naghuhumindig na arkong bato.

                     WELCOME TO STO. NIŇO TOWN PROPER 

Nagtanong ako sa isang ale.  Itinuro sa akin ang direksyon papunta sa papasukan kong pamantasan.  Dalawang kanto lang daw mula sa kinatatayuan namin makikita ko na agad at katabi ‘yon ng community hospital.

Sinunod ko ang sabi n’ung ale.  Dalawang kanto ang nilagpasan ko at nasa tapat na nga ako ng isang maliit na ospital.

Naghanap ako ng gate.  Wala.  Naghanap ako ng bakod na maaaring palatandaan ng isang pamantasan.  Wala rin.  Napansin kong walang bakod at gate maging ang ospital.  Hindi yata uso sa kanila.  Binaybay ko ang gilid ng ospital.  Nakakita ako ng ilang estudyante.  Nagtanong ako.  Itinuro nila ang pinapasukang pamantasan na nasa gawing kanan ko pala.

Nagbanggaan ang kilay ko sa pagtataka.  Hindi ganito ang inaasahan ko. Tanging isang mahabang hilera ng silid na gawa sa plywood.  Bahagyang nalililiman ng dalawang puno ng narra.  Walang bintana.  Pintuan at maliit na siwang sa itaas at ibaba ng dingding ang tanging daluyan ng hangin.  Sa bilang ko, may labing-limang pintuan. May nakalagay na letrang “R” at numero sa bawat pinto.  Lumapit ako sa R7.

“’Yan po ang rancho.  Tawag sa room namin.”  Nakangiting sabi ng nasa likod kong estudyante na pinagtanungan ko.

Natanaw ko ang loob ng room.  Sabog ang boses ng nagsasalitang propesor. Dinig ko rin ang nagle-lecture sa mga kadikit na room.  May isang stand fan sa harapan pero kanya-kanyang paypay ang mga estudyante.  Wala kasing kisame.  Dama ko mula sa labas ang ibinubugang init ng silid.  Naalala ko ang init ng oven ng Mulawin Hot Pandesal ‘pag binubuksan ng suki kong tindera sa Sta. Mesa. Pero hindi amoy pandesal ang ibinubugang init.  Naging malinaw na sa akin ang sinabi ng estudyante. 

Inulan ako ng pawis.  Nag-alangan.  Parang gusto kong umatras.  ‘Yung super typhoon kanina sa dibdib ko, eh nadagdagan ng magnitude 8 na lindol.  Dito ako nadestino nang mag-apply sa main campus sa Maynila.  Bagong graduate ako at nangangailangan ng faculty na magtuturo ng literature.  At dahil kailangan ko nang pakinabangan ang inaral ko, at may pangangailangan din na matustusan ang bisyo ng tiyan, kahit maliit lang ang per hour na rate ko, na ayon din sa academic head na nag-interview sa akin ay abnormal ang hindi ma-delay ang sahod,  tinanggap ko na.  Dahil wala naman na akong choice.  Pero nakalimutang banggitin sa akin ang tungkol sa rancho.

Lumabas ang prof sa R7.  Nagmamantika ang mukha.  Parang crinkles na binudburan ng asukal ang buhok dahil sa chalk.  Pero nakangiti pa rin ang labing natuyuan na ng laway.

Huminga ako nang malalim.  Kung may oras pa, magyo-yoga muna sana ako, pantanggal stress.  Gusto ko rin sanang tumawag ng saklolo para masagip sa sakuna ang dibdib ko.  Ngunit hindi na uubra, dahil wala na akong choice, bawal na umatras.   

Pumasok ako sa room.  Lalo kong nadama ang init at kaba.  Inilapag ko ang bag sa silya at pinulot ang tirang chalk na nasa mesa.  Tumalikod sa klase.  Masakit sa tenga ang pagkiskis ng chalk sa magaspang na blackboard.  Bago ko matapos isulat ang pangalan ko, naputol ang chalk.  Yumukod ako para pulutin ‘yon.  Saglit na napako ang tingin sa nakapintang pangalan sa likod ng silyang pinagpatungan ko ng bag.

Donated by Mayor Gabriel Sto Niňo

 Tumindig ako at itinuloy ang pagsusulat.  Tiniis ang sakit sa tenga ng pagkiskis sa blackboard ng tirang chalk na putol.

Multo

Parang atungal ng makina ng jeep na natuyuan ng gasolina na pilit pinagagana ang namamayani sa barong-barong nila Utoy. Umaangat ang ulo't katawan ng kanyang ina sa sunod-sunod na pag-ubo.

Kinikilabutan siya sa galaw ng mga anino na likha ng kandilang nagpapanatili sa maputlang liwanag sa paligid. Araw ng mga patay kaya lalo siyang natatakot.

Lumilikha ng ibat ibang anyo ang mga anino sa kanyang paningin. Parang may malilisik na mata at matutulis na kuko ang nakikita niya. Nakamasid siya sa paligid. Lumapit sa ina na nakaratay sa banig. Patuloy pa rin ang pag-atungal ng dibdib.

Naramdaman niya sa pisngi ang pagdikit ng magaspang na kamay. " 'wag.. ka.. matakot Toy.. magdasal.. ka lang" Lalong tumindi ang namamayaning tunog.

Biglang may tumalsik sa braso ni Utoy. Kulay pula. Pakiramdam niya, nilalamon na sila ng mga anino.

Isang malalim at mahabang paghabol sa hininga ang narinig niya. Ilang saglit pa, wala nang namamayaning atungal ng dibdib. Napalitan ng palahaw ng iyak.

Wala na nga ang mga anino. Subalit nananatili sa kanyang katawan ang anino ng kahirapan, ang multo ng karukhaan.

Selebrasyon

Malamig ang hanging dumadampi sa balat niya. Madalang ang taong naglalakad sa tinatahak niyang daan. Pasado alas nuwebe na. Nag-overtime na naman siya sa opisina.

Binilisan niya ang kanyang mga hakbang. Malamlam ang liwanag na nagmumula sa ilang street light. Tumatayo ang kanyang balahibo sa mga nakatirik na kandila sa bawat bahay sa kalyeng iyon. November 1 ngayon kaya hindi niya maiwasang matakot.

Isang hakbang na lang nasa tapat na ng gate nila si Shiela. Nagtaka siya. Nakabayad naman na sila sa Meralco pero bakit walang ilaw ang bahay. Binuksan niya ang gate. Bakit parang walang tao? Nasaan ang mommy at daddy niya? Mula sa bintana naaninaw niya ang aandap-andap na liwanag. Tumindi ang nararamdaman niyang kaba.

Kinuha niya ang susi ng pinto sa kanyang bag. Nanginginig ang kamay. Ilang ulit na sinubukang ipasok ang susi sa door knob habang palinga-linga sa paligid. Sa wakas nabuksan rin. Bahagyang umingit ang pinto. Mula sa kinatatayuan, natanaw niya ang kandilang nagbibigay ng bahagyang liwanag sa sala ng tahanan nila. Balot pa rin siya ng kaba at takot. Humakbang siya nang isa. Pakiramdam niya may mga matang nakatitig sa kanya mula sa dilim na hindi abot ng liwanag ng kandila.

Malamig ang hanging dumadampi sa balat niya mula sa likuran. Kinilabutan siya. May kung anong tumutulak sa kanya upang pumasok. Hahakbang sana siya paatras pero huli na ang lahat. Biglang nagliwanag. Tumambad sa paningin niya ang nakangiting mukha ng mga matang nakatitig sa kanya. Sabay-sabay na nagsalita nang may kagalakan. "Happy birthday Shiela!!" Naiyak siya sa takot at tuwa.

Ang Power ng Click

Log in

Click

1 notification

Click

You were tagged in Juan Simon Ibarra’s Photo

Click

Larawan ng computer na nakakadena

“no to cybercrime law!”

1, 450 comments

2, 098 likes

Click

2, 099 likes

1 notification

Click

Leo Basi commented on your photo

Click

Leo Basi: itigil ang paninikil sa kalayaan sa pagpapahayag!

Click

8 likes

1 notification

Click

Cris Pineda commented on your photo

Click

Cris Pineda: Tomo! J

1 message

Click

Marie Claire Damaso

Click

Marie Claire Damaso : “sir thanx po sa pag-accept!”

Reply

Click

Jose Gonzales Crisostomo: “walang anuman!”

Click

Your message has been sent

1 notification

Click

Juan Simon Ibarra commented on his photo you were tagged in

Click

Juan Simon Ibarra: mga tol ingat tayo sa pag-comment at pag-like baka makulong tayo sa cyberspace jail! Lolz!

Home

Click

What’s on your mind?

Click

Jose Gonzales Crisostomo: makapangyarihan ang salita, nakawawasak, nakalilikha, nakapagpapalaya.. pag-aralan pa ang batas!

Click

1 notification

Click

Ako si Elias commented on your status

Click

Ako si Elias: nice one sir! \m/

Like

Click

1 message

Click

Pedro Salvi

Click

Pedro Salvi: “sir, be careful with your words. As you said, power is productive and yet it is destructive. But keep in mind that power is always in the hand of dominant elite.. Tc!”

Reply

Click

Jose Gonzales Crisostomo: “salamat po sa pag-remind niyo sir! Pero nakita ko po kasi sa wall yung what’s on your mind, nagkataon po na yung pinost ko ang nasa isip ko that time.. saka linawin ko lang po, hindi po palaging nasa panig ng elite ang power. Kasi ang power ay umiiral sa social exchange at sa lahat ng entity ng tao. Pag ang api o maliit na uri ang nakakuha ng power dahil sa pagsikil sa kanya ng mga nasa poder ng power, delikado. Baka magrebolusyon… hahaha joke lang po sir! Ang seryoso naman natin masyado.. lol!

Click

1 notification

Click

Ako si Elias commented on your photo

Click

Ako si Elias: omg! Bat nawala lahat ng comment? Pati likes nag-zero.. wtf!

1 message

Click

Pedro Salvi

Click

Pedro Salvi: “ok whatever! I just warned you”

Home

Click

New Stories

Marie Claire Damaso: ang lalaking nakaw-tingin, pag lumapit sa akin,

                                        hindi na patatakasin.. hahaha Booom! :p

                                    3 likes

                                    2 minutes ago

Cris Pineda shared a link

                                 To my dear mother.. I miss you mama

                                 www.youtube.com/#hnhn%352000nndf/

                                 bohemian rhapsody 

                                 0 likes

                                 3 minutes ago

Juan Simon Ibarra: sa mga nag-comment at nag-like sa photo na nagpapakita ng pagtutol natin

         sa cybercrime law, mag-log out na kayo… hindi ko alam bat nabura lahat ng   

         comment at likes.. saka nagha-hang yung computer ko.. gtg!

         0 likes

         5 minutes ago

                                                

                                                  Loading ……………             

Home

Click

Loading….

Click

Click

Loading….

Click

Click

Click

Not responding….

Log out

Click

Not responding….

Close

Click

Not responding….

Cntrl, alt, delete

Block out

Blue screen

Power button

Tick

Power Shut down

A-Kinse

Dumukot siya sa kanang bulsa habang nakaupo. Nakapa ang lighter at bottle opener. Dumukot siya sa kaliwa. Bahagyang kumalansing. Sinalat ang nakapa. Dinakot. Inilabas. Bumungad ang bente pesos at tatlong baryang mamiso. Naalala  niya ang habilin na pasalubong ng anak. ‘Yung pink na tinapay sa bakery malapit sa palengke. Napangiti siya. Akinse ngayon, at siguradong makapagpapasalubong siya sa anak at makababayad na ng utang ang kanyang misis. Ibinalik niya sa kaliwang bulsa ang hawak na pera. Agad niyang nilagok ang isang baso ng tubig sa lamesa sa quarters ng mga empleyado. Tapos na ang break niya. Ilang oras na lang, makukuha na niya ang sahod sa opisina ng manager. Tumayo na siya at dumeretso sa dining area kung saan siya nakatoka para mag-serve sa mga customer.

Halatang ganado siyang magsilbi. May gilas ang kanyang mga galaw habang hawak ng isang kamay ang tray. May kasamang ngiti ang pagse-serve niya. Paroo’t  parito sa bar at dining area. Paspas magtrabaho sa dami ng mga order. Maya-maya pa’y sinipat niya ang main door. Madilim na sa labas. Tinanaw niya ang wall clock sa bar ng restaurant. Sakto, alas otso na. Tinapik niya sa balikat ang nakasalubong na kasamahan.

“Brad, out na ‘ko! ‘kaw na bahala sa pwesto ko. Wala na ‘kong pending na order.” Tumango ang kausap. Agad niyang tinahak ang daan patungo sa manager’s office.   

Kumatok siya sa nakabukas na pinto. Bumungad ang may katabaang lalaki na nakaharap sa computer.

“Sir magandang gabi po!”

Lumingon ang nakasalaming lalaki saka tumango. Tumuloy siya sa loob. Binuksan ng lalaki ang drawer sa ilalim ng computer. Kumuha ng isa sa mga nakasalansang sobre. Pumihit ito paharap sa kaniya habang nakaupo sa computer chair.

“Mr. Dela Cruz?” pagtitiyak sa kaniya ni Mr. Ling na namamahala sa restobar.

“Ako nga po sir.” Saka iniabot sa kaniya ang sobre. Nanibago siya. Parang medyo makapal ang sobre kumpara sa nakasanayan niya sa mga lumipas na akinse at katapusan. Pagtataka ang naramdaman niya.

Tumindig si Mr. Ling at tinapik siya sa balikat. “Isinama ko na dyan ang back pay mo.”

Nagulat siya. Bago pa man makaimik ay itinuloy ni Mr. Ling ang sasabihin.

“Pasensya ka na, kelangan ko magbawas ng tao. Nagkataong isa ka sa mga paso na ang kontrata…”

Hindi na niya marinig ang mga sumunod na salita ni Mr. Ling. Gumuhit sa kaniyang alaala ang naghihintay sa kaniyang pag-uwi na asawa’t anak. Makababayad na nga sila ng utang. Mauuwian na rin niya ng pink na tinapay ang anak. Napatungo siya. Hindi na nakaimik. Napatitig sa hawak na sobre. Ito na pala ang kaniyang huling akinse.

HASLER

Mataas ang talsik.  Naghiwa-hiwalay sa ere ang mga teks.  Umiikot paitaas ang bawat isa.  Sumunod ang mga matang nakaabang.  Nakabungisngis si Ebet.  Kunot-noo si Neneng.  Nakanganga si Inan.   Magkakasunod ang paglapag sa kalsada ng Kalinisan Street.  Nakamata ang magkakalaro sa mga teks.  Nakataob ang dalawang pamato samantalang si Superman ang tanging nakitang karakter.

Nagbunyi si Ebet  “hahahaha!  Sabi ko sen’yo eh, ako ang kakamig ng taya n’yo! Kelangan pa bang imemorays ‘yan?”

Kinuha niya ang tig-isang dangkal ng teks ng dalawang kalaro na nakalapag sa kalye.

“’Yoko na. Ubos na teks ko. Tsaka ang hasler mo, eh.”  sabi ni Inan.

“Wala!  Ang duga mo naman.  May daya pamato mo kaya laging tsumatsaya. Nakita ko nga, eh.  Tsaka ang epal-epal mong kalaro.  ‘Pag kami titira ginugulo mo kami. Ta’s ‘pag ikaw naman titira, pinapalitan mo pamato mo.  Ang epal mo talaga!” Reklamo ni Neneng na lalong nagpahaba sa nguso nito.

“Nakita mo?  Nakita mo?  Sa’n banda?  May ebidensya ka ba?”  pabulyaw na tugon ni Ebet habang nilalakihan ng mata ang kalaro.

“Walang daya yun ah!  Patas ako lumaban.  Tsaka pinagbigyan ko nga lang kayo, eh dapat kanina pa kayo said.  Diskarte lang ‘yan sa pagpitik ng daliri.  Palibhasa mga shushunga-shungang bata kayo eh”  Pangungutya niya habang hawak ang mga teks na nakadikit na sa dibdib dahil sa dami.  Dangkal-dangkal niya ang mga iyon.

“’Sensya na.  Olats kayo.  Hehe!  Sarap magbilang.  I…sa, da…la…wa, tat…lo, a…pat, li…ma, a…nim, pi…to, wa…lo, si…yam, sam… “ 

Naudlot ang pagbibilang.  May parang bumalya sa kanya.  Sumambulat ang dangkal-dangkal na teks.    Parang umulan ng confetti.  Kumalat sa kalye.  Pasunggab na pumulot ang dalawang kalaro.  Nagtakbuhan din papalapit ang iba pang mga bata sa paligid.  Hindi magkaintindihan sa pagpulot.

Tiningnan niya ang bumangga sa kanya.  Nakasuot ng pulang chaleko na may mukha ni Mayor.  Parang pamilyar sa kanya.  Bago tuluyang makalayo nilingon pa siya nito.  Nagtaka siya.  Bakit tumatakbo palayo ang tatay niya?  Karaniwang ang tatay niya ang nanghahabol ng mga kriminal sa kalye ng Kalinisan.

Isang kilalang boses ang sunod na narinig niya.  Humahangos habang nagmumura.

“’Tang ina ka Edilberto!  Hayup ka!  Hindi ka pa rin nagbabago!  Tatanggalan kita ng batuta, gago!”  Nanggagalaiting sigaw ng kanyang inang lakad-takbo.

Hindi niya alam ang mararamdaman.  Hahabulin ba ang ama?  O pipigilan ang ina?  Eh, paano na ang mga teks niya?  Ang pagbubunyi.ay naglaho.   

Binasag ni Neneng ang kanyang pagkalito.  Kinuha ang kamay niya. Nakangising may inilapag sa palad.

            “Oh ‘yan!  Kawawa ka naman, eh sayo na ‘tong pamato mo.  Hasler!”

Nabuking ang lihim.  Larawan ni Superman.  Kabilaan.

Walang likod ang pamato.

Ang Diary ng Modernong Call Boy

Nakakapagod ang araw na ‘to. Naka-100 na calls siguro ko. Dagdagan pa ng mga irrate na Kano, na feeling pag-aari ka nila, na tatanga-tanga dahil kailangan pang ituro sa kanila kung paano iplug-in ang photocopying machine. Samahan pa ng pressure sa team leader na panay remind na “come on guys! we got numbers to meet!” Ang saya di ba? Parang may humahabol sayo na hindi mo pwedeng iwanan. Kundi lang malaki ang salary di ko magtyatyaga eh. Buti na lang masarap kasama ang mga kateam ko. Nakakatuwang marinig ang mga istorya ng buhay nila.

May license nurse na naligaw dahil walang mapasukang ospital o nag-iipon para makapag-OJT. May nagtatrabaho para mabigyan ng magandang future ang anak. May dating English teacher pero may lapses sa grammar. May mga ulirang anak na pag pay day eh parang hangin na dumaan lang ang pera sa palad. May working student na parang elementary ang itsura. May mahilig magparty-party kahit puyat. May senior citizen na, pero hataw pa rin magcalls. Meron namang mukha lang talagang senior citizen. May mga matinee idol ang dating, bading pala. May nagpapautang sa nangangailangan na 20 percent ang tubo. May mahilig magtinda nang kung anu-anu (damit, sapatos, bag, bra, panty, lotion, make up, pabango, baked goods, chichiriya, lutong-ulam, e-load  and many more)  na minsan kala mo nasa Divisoria ka. At samu’t saring mukha na pag nagsama-sama hindi halatang lahat eh may dinadalang problema.

Ang office nagmimistulang pabrika ng mga edukadong tao na kung hindi ka sanay, dudugo ang ilong at tenga mo sa kaka-Ingles habang nakatutok sa computer at naka-headset na minsan bumubulong ng “Tang ina mo! Ang tanga tanga mo!” habang nakapindot ang daliri sa mute button. Minsan naman namanhid na lang ang tenga sa pangmamaliit at pag-aalburoto ng kausap na foreigner sa kabilang line, kaya idinadaan na lang sa pag-inat at paghikab. Malake naman ang compensation, may health benefits pa. Yun nga lang para kang bampira na sa pagkagat ng dilim nagsisimula ang araw. Ayos na rin, ang importante may trabaho, hindi tambay.

Yosi muna bago uwi. Pantanggal stress.

Minsan parang gusto ko na maghanap ng ibang work. Bihira kasi kami magkita ng wife ko. Pag-uwi ko susubo ng kaunting food bago siya pumasok sa bangko tapos tulog na. Hindi madaling gawing gabi ang umaga para makatulog ng mahimbing. Madalas tulog pero gising ang diwa. Kaya lutang pa din. Gigising ng hapon, kain ng lunch sa meryenda. Nuod ng t.v. tapos pipiliting makatulog ulit. Kailangan magpondo ng lakas. Gigising nang madilim na ang paligid kasabay ng pagdating ni misis. Maliligo. Mag-aayos. Akap at halik ng saglit, sabay alis. Sweet goodbye ang tanging iiwan. Buti understanding siya. Kaya lang lately pansin kong ang lamig ng pakikitungo niya. “Babawi ako sayo Hon!” madalas kong masabi.

Salamat at malapit lang sa office ang inuupahan namin. Tuwing uuwi ako, natutuwa ako makita itong bata sa tapat ng bahay namin na palaging nasa bubungan nila dahil sa pag-aalaga ng kalapati. Hindi basta kalapati kasi pinanglalaban daw yun sa karera.

Home sweet home! Teka, ba’t hindi naka-lock ang gate namin? Hindi rin nakalapat ang pinto? Naku! Hon!

Wala siya sa sala. Wala sa kusina. Wala sa kwarto. Wala sa banyo! Sabado ngayon, wala siyang pasok. At pag ganitong weekend naghahanda yun ng masarap na breakfast. Pero nasan siya? Makalabas nga uli. Baka may binili lang.

Teka ba’t umiiyak na yung batang nag-aalaga ng kalapati? Mausisa nga.

“Huuu!Huuu!Huuuu!! hindi na po kasi bumalik yung kalapati ko. Nadagit siguro. Huuuu!Huuuu!”

Patuloy sa pagnguyngoy ang batang tinanong ko. Hindi ko alam, pero bakit parang gusto ko na siyang sabayan sa pagnguyngoy. Naalala ko ang kwento ng Lolo ko. Ang kalapati daw, dapat alagaan nang mabuti para maging batser. Kung hindi, baka maghanap ng ibang amo…

Pera'y Mukha

nawawala ang ningning ng tawa

pag wala nang mahugot sa bulsa

anong saysay ng halaga

kung nawawala ang pag-asa

kumikislap ang pera

walang mukha

sumisimangot ang mukha

walang pera

may ningning ang pera sa mata

may halaga ang kanin sa bituka

sa pera't bituka

nabubulabog ang pag-asa

anong saysay ng halaga?

di mapigil pagtaas ng gas

tipid-tipid muna sa bigas

mukmok ng luho

pigil na pigil

paglaman sa bulsa'y isipin

nawawala ang ningning ng tawa

pera'y mukha

sa daigdig na materyal

makislap

maningning

nag-aanyaya sa luho

naglalaman sa bituka

naglalamat sa pag-asa

ano ngayon ang halaga

ng mundo,

kung may kislap ng pera

at walang ningning

ang pagtawa..

Republika de Tabla

TINIPON ni Mang Berting ang mga nakolektang kalakal. Pinagsama-sama ang magkakauri. Bote, bakal, samo't saring bagay na gawa sa plastik at ang pinakamahalaga - piraso ng tabla't kahoy. Napangiti siya sa dami ng tablang nalikom sa ilang araw na pangangalakal. Mabubuo na niyang muli ang dampa na sinira ng bagyo.

Matipid siya sa ilang pakong nahugot sa mga gamit nang kahoy na kanyang napulot. Buti na lang at may mga tali siyang naitabi na magkakaiba man ang sukat para sa kanya'y pampatibay. Hindi niya kailangang maging metikuloso sa paggawa ng bahay. Walang halaga ang metrong panukat sa dangkal ng kamay. Walang halaga ang lagareng pamputol dahil hindi na kailangang magputol. Walang halaga ang martilyo sa batong buhay na pamukpok. Hindi kailangan ng blueprint sa talas ng kanyang mata sa pagtantya. Ang mahalaga may masisilungan.

Nagsimula ang pagpukpok. Pinagtagni-tagni ang tabla sa nabuong kalansay na kahoy. Buti na lang at itinira ng bagyo ang dalawang kalawanging yero. Natapos ang araw at nagawa ang kanyang dampa. Sapat na ang tibay ng sapin-saping tabla para magkaroon ng panangga at makapagpahinga sa buong madamag. Maya-maya pa'y namayani ang paghilik sa dilim.

GINISING si Mang Berting ng ingay ng mga nagmamadaling paa at umaangil na tunog. Naalala niya ang nagdaang bagyo. Subalit walang hangin o ulan sa umagang iyon. Nagtaka siya. Papalapit nang papalapit ang umaangil na tunog. Nagngangalit. Nagsisigawan ang mga kapitbahay. Sigaw ng pagmamakaawa ng mga ina. Sigaw ng pagtatanggol ng mga ama sa piranggot na espasyong inari nila. Sigaw ng luha ng mga paslit na walang muwang sa kanilang daigdig.

Papalapit nang papalapit ang nagngangalit na angil. Pupungas-pungas niyang iniangat ang kanyang katawan. Tumingala. Nasilaw sa sinag ng araw na nakasilip sa butas ng yero. Bigla na lang niyang naramdaman ang pagbagsak ng mga tablang itinuring niyang panangga sa anumang banta ng kalikasan. Hindi niya napaghandaan ang banta ng makinang panggiba. Pira-piraso na lang ang binuo niyang dampa.

Mantsa

"Tumigil ka na sa pag-aaral anak. Magtarbaho ka na lang para makatulong ka.." Umaalingawngaw pa rin sa gunita ni Gina ang litanya ng kanyang ina habang naglalakad siya sa kanto ng Morayta. Kahit tulala, lutang pa rin ang likas niyang ganda. Lalo siyang pinagaganda nang malinis at puting-puti na pang-nurse na uniporme.

Bahagyang umaambon at ang lansangan ay pinaliliwanag ng mga ilaw ng street light at mga signboard sa ilang establisyamento. Nagtatanong ang kanyang isip. Naghahanap ng sagot. Gusto niyang makatapos ng pag-aaral. Pero iba ang tugon ng katotohanan. Makailang ulit na siyang sumulat ng promisory note. Makailang ulit na ring lumipas ang klase na candy lang ang dumadaan sa kanyang bibig. Patuloy ang pag-alingawngaw ng tinig ng kanyang ina. Malaki ang kailangan niyang halaga, hindi lang sa matrikula kundi maging sa kapatid na nakaratay sa tahanan. Huminto siya sa kanto ng Claro M. Recto. Huminga ng malalim. Bumulong ng dasal.

Isang itim na Expedition ang dumaan. Natilamsikan siya ng baha na naipon sa mababaw na butas ng kalsada. Hindi siya nabigla. Subalit wala na ang linis at ganda ng kanyang puting uniporme.

Laro ng Buhay

Isang nagmamadaling Lunes nang magkabanggaan kami sa LRT station. Nahulog ang mga bitbit niyang aklat. Sabay kaming dumampot. Sa pagtindig namin, nagsalubong ang aming tingin. May tila koryenteng dumaloy sa aking katawan. Pakiramdam ko tumigil ang mundo. Nagtapon siya ng ngiti. Lalong tumindi ang koryente. Parang gusto kong himatayin. Pinawisan ako nang malamig. Tila binuhusan ng nagyeyelong tubig. Kinikilig? Doon nagsimula ang aming kasaysayan.

Ilang buwan ding nagsalo sa ngiti, tuwa, tampo at lumbay. Kapwa naglakbay sa mundong kami lang ang nakaaalam. Nagsalo kami sa lahat. Maliban sa isang bagay na ayon sa kaniya'y hindi pa handa. Dapat maghintay. 

Naghintay ang aking isip subalit ang katawa'y may sariling pintig. Wala nang nagawa, isang gabing alipin ng alak. Pumutak ang manok ng kapitbahay.

Nagising akong mag-isa sa kama. Tanging pilas ng papel mula sa isang notebook ang aking katabi. Ayon sa liham "Thank you sa lahat. Itigil na natin ito. We're not meant for each other. I'm really sorry. Kailan ko lang nalaman, magkapatid tayo sa ama. Paalam kuya."

Nakoryente muli ako. Pero hindi tulad noong una na kilig, kundi kilabot sa natuklasan.

Sa Ngalan ng Tiyan

Palundag na sumampa sa jeep ang isang batang babae. Dali-daling ibinigay sa mga pasahero ang libagin at lukot na mga sobre. Ang iba ay ipinatong na lamang niya sa ibabaw ng hita ng mga iyon. Nakasulat sa sobre ang:

“MAM/SER, PARANG AWA NYO NA PO. PAHINGI PO NG KONTING TULONG PANGKAEN LANG PO.”

May construction worker na ibinaling ang tingin sa bintana. May kolehiyalang nagtakip ng panyo sa ilong. May sales lady na nagitla. May mamang nagdududa. May aleng nangilatis ang mata. May nag-oopisinang patuloy sa pag-aayos ng mukha. May grade schooler na nakatitig. May isang misis ang dumukot sa bag. May isang lalaki ang dumukot sa bulsa ng pantalon. At may isang matandang nagsilid ng kapirasong papel sa sobre.

Nakaupo ang bata sa estribo. Umaawit.

“wag damdamin ang kasawiyan, tutlungan ka ng Diyos na me lalang. Ang ‘yong padaramdam, inalangin mo sa me Kapal, na sa puso mo eh mawala ng lubusan..”

Hindi na niya tinapos ang kanta. Tumayo at isa-isang kinuha ang sobre. Walang imik na tumalon papalabas sa umaandar pa na jeep. Agad umupo sa bangketa ng Avenida. Ibinukod ang tatlong sobreng may bahagyang umbok at bigat.

Sinilip ang una. May dadalawampisuhing biskwit. Ibinulsa,

 “para ke Nonoy.”

Sinilip ang pangalawa. May tatlong piso. Ibinulsa. Kumalansing,

“sakto me panlugaw na.”

Sinilip ang pangatlo. May piraso ng papel na may imahen ng Birheng Maria at mga dasal sa pananampalataya. Kinilatis. Ilang beses na binuklat ang pahina. Walang lumabas na salita.

Tumayo siya at patakbong lumapit sa paparating na jeep. Naiwan sa bangketa ang piraso ng papel na laman ng pangatlong sobre.  

Pagkatay

MAY humatak sa buntot papalabas sa kural. Walang ano-ano'y kinaladkad sa madamo at maputik na daan. Pinagtulungan ng apat na matador na naka-fatigue na pantalon.

Napabirit. Walang nakaririnig.

Sinubok ng katawang pumiglas, kaya nauwi sa pagkakagapos ang mga paa. Itiniwarik pa. Kumukulo na ang tubig sa malaking kalderong inaapuyan ng mga gatong. Sa ilang saglit ay babanlian ang katawan.

Kumuha ng pamalo ang isa. Lumapit. Pinuntirya ang ulo. Iwinasiwas. Sapul!

Patuloy ang pagbirit. Malakas na birit. Wala pa ring nakaririnig.

May katigasan ang bungo. Pumalag-palag pa. Umuungot ng bahagya. Kaya kumuha na ang isa sa mga matador ng matulis na kutsilyo. Hinawakan sa katawan ng iba upang hindi na makapalag. Kasunod ang pagtarak ng kutsilyo sa leeg. Sumirit ang dugo.

Bumirit muli ng isang malakas. Pahina nang pahina. Nakapupunit ng katahimikan sa madaling araw ang tagpong iyon. Nakatay na rin sa wakas ang baboy na ipauutang nang por kilo sa mga kapitbahay, pagsilip ng liwanag.

BIGLANG napabalikwas sa pagkakatulog si Arman. Bakas sa mata ang takot. Hindi ang ingay ng kinatay na baboy sa kalapit na bahay ang gumising sa kanya. Sariwa pa rin sa kanyang gunita ang sinapit ng kanyang kaiskwela na napagkamalang kasapi ng mga rebolusyonaryong grupo sa kabundukan. Masahol pa sa pagkatay ng baboy ang kanyang nasaksihan na ngayo'y bangungot na dumadalaw sa kanyang balintataw..

Gunita ng Pagtulog

nakasilip sa langit ang mga tala
guniguni sa isipa'y mga banta
simoy ng alaala
napako sa pag-iisa

naghaharaya ang isip
sa sulok ng utak nananaginip
inat ng katawan sa banig
hikab ng pag-asa sa bibig

hininga'y tila musika sa hangin
hinehele sa bangin

nasa'n na ang mga kuliglig?
mga alinlangan ang tanging naririnig
nasa'n na ang mga alitaptap?
mga multo ang tanging kumikislap

nagdiriwang ang gabi,
sa kaluluwang gapi..

paano lalakbayin
ang himbing ng damdamin?
paano kukumutan
ng lambing ang dilim?

ihilik na lang ang lahat ng kimkim
matutuhang managinip
ng taimtim..

Mapagbuong Pagwasak

Gigibain kita
sa tinta ng aking haraya
sa kuko ng aking pluma 
ibabaon ko ang talim ng salita

hanggang madama mo

ang matinding sumpa ng sikmura. 

Wawasakin kita
sa lente ng aking mata
sa pintig ng dugong makabansa,

iguguho ko ang ideolohiya

ng iyong kapangahasang

lumalatay sa utak ng sambyanan

na nabaon sa kamangmangan.

Pupuksain kita

sa mga imahen at retorika,

sa mga dalit at tanaga

babaligtarin ko

ang estruktura ng kapangyarihan

nang masilayan mo

ang dayukdok na mundo

sa kailaliman.

Ikaw na bumalangkas

sa pamantayang unibersal

ng mga uring hangal

ihanda ang espiritu ng katawan

sa himutok ng mga kaluluwang pagal

sa anumang sandali'y gigimbal

sa mga templo ninyo't kalangitan

nasa anyo ng sining

ang tiim-bagang sandata

ng mga walang lakas at hininga.

Hindi mauubos ang mahika ng salita

sa pagpapalaya

hindi kailanman mawawala ang bisa

ng kalamnan ng isang akda

ang bawat paggiba ay pagbuo

ang bawat pagwasak ay paglikha

ang bawat pagpuksa ay pagbuhay 
makapangyarihan ang talinghaga ng salita

upang kumislot ang damdamin

hanggang magkamalay

tungo sa pagbuo ng isang simula

matapos ang isang digma.

Isang Panimulang Pagkilatis sa Sanaysay na “Tula: Kaisahan ng Kalamnan at Kaanyuan”ni Alejandro G. Abadilla

Mapagbuong Pagwasak

            Ang sanaysay na ito ni Alejandro G. Abadilla ay lumabas sa Liwayway noong Hulyo 8, 1944 bilang tugon sa kritisismo ni Iñigo Ed Regalado. Kilala si Abadilla bilang modernista ng panulaan sa kanyang panahon kaya masisilayan sa sanaysay ang pinanananigan niyang ideya sa pagsulat ng tula. Ang layunin niya’y magkaroon ng kalayaan ang makata sa pagpili ng balangkas at paraan sa pagtula na nang mga panahong iyon ay hindi maunawaan ng mga manunulat na itinuturing na haligi ng panitikang Tagalog. Winika niya:

                                    Ang makata, sa kanyang sarili, ay nag-iisang batayan, nag-iisang balangkas at nag-iisang pamamaraan ng paglikha. At sa mga sandaling siya’y nasa ilalim ng kapangyarihan ng damdaming ayaw nang magpatantan, ang makata, ang tunay na makata ay may ganap na kalayaan sa pagpili ng mga balangkas at pamamaraang naaangkop sa pagsasakatuparan ng lunggati sa pagpapahayag… Hindi dapat hadlangan ang makata sa kalayaang dapat lubusang pagpasasaan..

            Malinaw sa pahayag ni Abadilla mula sa kanyang sanaysay na ang makata ay sentral ang ginagampanan sa malayang pagpapahayag ng mga sangkap at balangkas ng tula. Hindi marapat pigilan ng sinuman, kahit pa ng mga maituturing na establisyamento ng panulaan ang pagbabago ng mundo na kailan man ay hindi tumigil sa pag-ikot upang higit pang matuklasan ang mga kalinangang sarili at pambansa. Ang sanaysay na ito ay isang testamento ng paghuhugis sa bagong mukha ng panulaan nang panahong iyon at pagpipinta ng tunay na kahulugan ng modernistang paniniwala ni Alejandro G. Abadilla. Nilinaw niya na mali ang paniniwala ng mga kritiko na ang makabago ay may layuning ibagsak at lansaging ganap ang katutubong balangkas ng Tulang Tagalog at palitan ng Tulang Inggles na mula sa mga Amerikano. Ang tinutukoy na balangkas at katutubo ng tula ay ang sukat at tugma na siyang batayan ng pagiging tula ng isang tula sa pagkilala ng sining. Itinuturing noon na sagrado ang pagkakaroon ng sukat at tugma ng tula kaya walang maaaring bumali lalo pa’t ang establisyamento ng panulaan ay binalangkas ng mga matatandang makata na sumamba sa sagradong katutubong balangkas.

            Ipinaliwanag sa sanaysay na ang pagbabagong hangad ay hindi isang pagwasak. Ikinumpara ni Abadilla ang usaping ito sa damit na kumakatawan sa balangkas, pamamaraan o anyo kung saan ang pagbabago ay parang paglalaba ng damit na luma at marumi na. Hindi nito hangad ang lapastanganin ang damit dahil kung gayon nga, ang nilalapastangan ng mga makabago ay ang mga sarili rin nila. Kaya bakit sila gagawa ng bagay na wawasak din sa damit na kanilang inalayan ng panata sa mahabang panahon? Dagdag pa niya, ang isang mamamayan ay may katwirang huwag masiyahang tumira sa luma’t sira-sirang kubo kung may kakayahan naman siyang makabuo ng ibang naiiba at nababago.

            Kung gayon, maaari nating sabihing mapagbuo ang pagwasak na ito, kung pagwasak ngang maituturing. Mapagbuo sapagkat ang hangaring pagbabago ay hindi upang burahin ang isang balangkas at anyo kundi pintahan ng bagong kulay at himig tungo sa isang malayang pagpapahayag.

Ang Laman at Anyo

            Nais linawin ni Abadilla na ang balangkas o pamamaraan sa tula ay hindi mahalaga. Sa halip, ang kalamnan nito na tumutukoy sa damdaming matulain, yaong damdaming may hubog, may kulay at may tinig. Gayondin ang halaga ng ritmo o daloy na panloob na kabuuan ng pagkakaisa at pagkakasundo ng kulay, tinig at hubog ng damdamin ng makata. Hiramin din natin ang pahayag ni Clodualdo Del Mundo sa pagsusuri niya sa “Ako ang Daigdig” ni Alejandro G. Abadilla:

                                    Ang tunay na tula ay kailangang matigib sa damdamin, kinakailangang managano sa kabuuan nito sapagkat kung hindi mapupuno sa damdamin, kailanma’y hindi maaaring mabitag sa mga taludtod nito ang isang kagandahan. At ang gandang kinakailangang mabihag ng mga taludtod at mga parirala sa isang tula’y yaong nakapupukaw sa isang banal na damdamin. Iyan ang tunay na tula: nananagano sa masisidhing damdaming gumigising sa kabanalan ng isang panimdim.

            Ang tinutukoy na damdamin ni Del Mundo ay uusbong sa kapangyarihan sa pagpapahayag ng isang makata. Sa kanyang sariling sumpa nakasalalay ang matigib na damdaming mangingibabaw sa isang obra upang tiyak na lumambong sa puso ng mga mambabasa.

Malaki kung gayon ang papel na ginagampanan ng makata sa pagbuo ng damdamin at balangkas ng anyo. Tulad ng nabanggit sa bandang unahan, ang makata ay sentral ang gampanin sapagkat sa kanyang namumukod-tanging kakanyahan, batayan, balangkas at pamamaraan ng paglikha, bumubukal ang tunay na anyo ng isang makata. Ang makatang bukas ang kamalayan, maramdamin sa kanyang mundong ginagalawan at makapangyarihan sa pagpapahayag ng mga kaisipang kayang damhin ng lahat, subalit hindi kayang ipahayag ng pangkaraniwang tao.

Sa pagniniig ng mga nabanggit, tiyak na matitigib ang laman at makukulayan ang anyo na magpapasilay sa tunay na kahulugan ng tula sa mundo ng panitikan. Ayon kay Abadilla “Ang tula ay tula sa harap ng anumang sukat ang ginagamit ng diumano’y makabago o makaluma.”

Ang Kamao ng Panulat ni A.G.A.

            Taong 1940 nang lumabas sa magasin na Liwayway ang tula niyang “Ako ang Daigdig” na gumimbal sa panulaang Tagalog. Ang tulang iyon ay isang manipesto ng kanyang paglihis sa tradisyon ng pagtula at pagkilos para sa pagbabanyuhay ng mukha ng panulaan. Walang takot ang kanyang mga pahiwatig sa pag-alpas sa pagkakatali sa sukat at tugma. Gayonman itinuring siya ni Clodualdo Del Mundo na namimilosopiya sa anyong paberso sa kanyang tula. Isang pilosopo sapagkat hindi niya naipahayag ng matapat at taimtim ang damdamin na katangian ng isang tula.

Ang paglaban sa sariling mundo ng sining ni Abadilla ay itinuturing niyang sining ng pagpapatiwakal. Ito’y sa kadahilanang sa pagsuong sa disyerto, dadating ang panahon ng pag-iisa at mauubos ang katas ng katawan hanggang sa lamunin ng alikabok at manatili na lamang sa kasaysayan. Ayon kay Virgilio Almario sa kanyang aklat na Pitong Bundok ng Haraya (2010),  napakahirap maging dakila. Uulitin ko ang wika ni Abadilla, sining ito ng “pagpapatiwakal”; isang “panata” para sa kalayaan para kay Ka Amado at malimit na sinusukat ang katapatan at konsistensi pagkaraan ng kamatayan. Kaya higit na dumarating ang mga gantimpala’t parangal kapag siguradong hindi ka na makapagbabagong-loob (sapagkat patay ka na o ulyanin) para maging inconsistent.

            Hindi matatawaran ang halos 30 taong krusada ni Alejandro G. Abadilla tungo sa paggiba sa tinatawag niyang “kastilyong-moog ng lumang institusyon” (Almario, 2010). Subalit nakalulungkot isipin ang katotohanang, ang pagtanggap sa mga kaisipan ng isang tao ay kinikilala na lamang kapag siya’y patay na. Ang mga naiwan niyang kasaysayan ay buhay na patunay ng pagsusulong ng kamulatan sa anumang sistemang umiiral. At ang lahat ng iyan ay makikita sa mga obra niyang bumalangkas at bumago sa tradisyon ng panulaan.

            Sa kabuuan, hindi pagsunod sa tradisyon ang mahihiwatigang tinig ng sanaysay, kundi pagtakwil sa sistema ng panulaan na hindi nagpaunlak sa pagpasok ng bagong tuklas na kaisipan at nagpaubayang magkaroon ng kalayaan ang makata upang lumikha ng obra.

Sanggunian:

Almario, Virgilio S. (2010). Pitong Bundok ng Haraya. UST Publishing House: España, Maynila.